Zgodnie z obowiązującymi przepisami, każde dziecko i osoba dorosła zgłaszająca się w celu przeprowadzenia szczepienia obowiązkowego lub zalecanego musi przejść kwalifikacyjne badanie lekarskie. Badanie lekarskie jest ważne 24 godziny i ma na celu wykrycie ewentualnych przeciwwskazań do szczepienia, opóźnienie wykonania szczepienia, modyfikację schematu szczepień. Istotne jest w czasie kwalifikacji zminimalizowanie ryzyka wystąpienia niepożądanego odczynu poszczepiennego (NOP) i zapewnienie maksymalnej skuteczności szczepienia.

Celem kwalifikacji do szczepienia jest upewnienie się co do wskazań oraz wykluczenie przeciwwskazań do podania szczepionki. Badanie lekarskie kwalifikacyjne do każdego szczepienia składa się z ukierunkowanego wywiadu oraz przesiewowego badania przedmiotowego, które obejmuje co najmniej ocenę stanu ogólnego pacjenta, w tym podstawowych parametrów życiowych (temperatura, akcja serca, oddychanie, świadomość), zbadanie gardła, węzłów chłonnych oraz osłuchanie płuc i serca. Badanie kwalifikacyjne do szczepienia jest bardzo podobne niezależnie od planowanej do podania szczepionki, różni się w szczegółach dotyczących przeciwwskazań do konkretnych szczepionek.

Rozmowa o ryzyku potencjalnych odczynów poszczepiennych należy również do procesu kwalifikacji do szczepienia. Rodzic/opiekun dziecka lub osoba dorosła powinien być poinformowany o rodzajach NOP jakie mogą wystąpić po danej szczepionce oraz o czasie, w którym te odczyny najczęściej występują. Należy wyjaśnić, że podejrzenie NOP obejmuje każdą niekorzystną sytuację zdrowotną, która wystąpiła po szczepieniu, zwykle w okresie 30 dni. Ważne jest informowanie, że większość objawów niepożądanych nie jest spowodowana działaniem szczepionki, mają związek czasowy a nie przyczynowy, mogą być spowodowane inną chorobą. Ryzyko NOP powinno być zestawione z ryzykiem zachorowania i powikłań po chorobie. Badanie fizykalne to bardzo ważny element kwalifikacji. Pozwala na wychwycenie różnych nieprawidłowości np. w rozwoju psychomotorycznym dziecka.

Kwalifikacje lekarzy przeprowadzających szczepienia ochronne określają przepisy Obwieszczenia Ministra  Zdrowia z dnia 25 maja 2016 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia Ministra Zdrowia w sprawie obowiązkowych szczepień ochronnych.

Zgodnie z powyższym rozporządzeniem osoba przeprowadzająca szczepienia ochronne musi spełniać co najmniej jedno z wymagań:

• odbyć w ramach doskonalenia zawodowego kurs lub szkolenie w zakresie szczepień ochronnych, potwierdzone dokumentem ukończenia tego kursu lub szkolenia,
  
• uzyskać specjalizację w dziedzinie, w przypadku której ramowy program kształcenia podyplomowego obejmuje problematykę szczepień ochronnych,
• posiadać co najmniej 6-miesięczną praktykę w przeprowadzaniu szczepień ochronnych.

Określenie wieku, w którym zaleca się określone szczepienie, uwzględnia czynniki wpływające na skuteczność i bezpieczeństwo szczepienia, takie jak:

• ryzyko zachorowania na daną chorobę w różnych okresach życia,
• ryzyko niepożądanych odczynów poszczepiennych
• możliwość odpowiedzi na szczepienie.

Wskazane jest więc przestrzeganie zalecanego wieku szczepienia oraz schematu szczepienia, gdyż zapewnia to uzyskanie optymalnej ochrony przed daną chorobą zakaźną. W przypadku dzieci zaleca się szczepienie jak najmłodszych dzieci narażonych na zachorowanie na daną chorobę, oczywiście o ile w badaniach klinicznych potwierdzono skuteczność i bezpieczeństwo danej szczepionki oraz nie ma już ryzyka upośledzenia odpowiedzi immunologicznej przez biernie przekazane przez matkę przeciwciał. W ostatnim okresie ciąży dziecko otrzymuje bowiem od matki przeciwciała odpornościowe przeciw niektórym drobnoustrojom. Takie przeciwciała nie pojawią się jednak u noworodka urodzonego przedwcześnie oraz wtedy, gdy matka nie zetknęła się z określonym drobnoustrojem, lub nie była przeciw niemu zaszczepiona. Tego rodzaju odporność trwa krótko, wygasa zazwyczaj w ciągu 2-3 miesięcy, czasami utrzymuje się przez 6 miesięcy.

Pierwsze miesiące życia to czas, w którym, dzięki szczepieniom, niemowlę buduje własną odporność. Rezygnacja ze szczepień lub ich opóźnianie, odbiera dziecku możliwość obrony przed zachorowaniem na groźne choroby, np. na krztusiec czy gruźlicę. Niepotrzebne opóźnianie szczepień przedłuża bowiem okres, w którym dziecko jest narażone na zachorowanie na choroby zakaźne i wystąpienie ich powikłań, a nie niesie żadnych naukowo uzasadnionych korzyści zdrowotnych.

Przeprowadzanie szczepień w granicach wiekowych i odstępach wskazanych w Programie Szczepień Ochronnych (PSO) oparte jest na badaniach klinicznych szczepionek, dotyczących ich bezpieczeństwa i skuteczności, przesłankach epidemiologicznych i wskazaniach określonych w Charakterystyce Produktu Leczniczego (ChPL). Zaszczepienie dziecka w starszym wieku niż wiek zalecany jest możliwe, jeżeli spełnione są dwa warunki:

• przewiduje taką możliwość Charakterystyka Produktu Leczniczego danej szczepionki,
• są istotne powody opóźnienia szczepienia, np. przeciwwskazania zdrowotne do podania szczepionki w zalecanym wieku.

Biorąc pod uwagę ogólne zasady realizacji szczepień ochronnych w Polsce, szczepienia mogą być realizowane jako szczepienia obowiązkowe lub zalecane. Każde dziecko, które przebywa w Polsce dłużej niż 3 miesiące podlega obowiązkowi szczepień ochronnych i może otrzymać szczepienia bezpłatne. Dzieci przebywające w Polsce krócej niż 3 miesiące, podlegają tylko obowiązkowi szczepienia przeciw wściekliźnie i przeciw tężcowi w przypadku ekspozycji na te zakażenia. Ze szczepień obowiązkowych zwolnione są osoby, które wcześniej poddały się tym szczepieniom w zakresie wymaganym w przepisach i posiadają potwierdzającą to dokumentację.

Obowiązkowe szczepienia ochronne i poprzedzające je lekarskie badania kwalifikacyjne u osób ubezpieczonych oraz osób nieposiadających uprawnień z tytułu ubezpieczenia zdrowotnego,  przeprowadzane są w przychodniach, z którymi Narodowy Fundusz Zdrowia (NFZ) zawarł umowy o udzielanie tych świadczeń. Zakup szczepionek do przeprowadzania obowiązkowych szczepień ochronnych finansowany jest z budżetu państwa. Przepisy przewidują także możliwość przeprowadzenia szczepienia obowiązkowego szczepionką inną niż zakupiona z budżetu państwa, przy czym jeśli szczepienie przeprowadzane jest w przychodni, która ma umowę z NFZ, osoba poddająca się szczepieniu (w przypadku dzieci – rodzice) ponosi koszty zakupu szczepionki, jeśli w przychodni, która nie ma umowy, osoba ta ponosi koszty badania kwalifikacyjnego, przeprowadzenia szczepienia i zakupu szczepionki.

Jeżeli natomiast szczepienia realizowane będą w ramach szczepień zalecanych, to osoba poddawana szczepieniu (w przypadku dzieci rodzice) ponosi koszty zakupu szczepionki, niezależnie od tego czy korzysta z usług przychodni mającej umowę z NFZ czy tzw. „prywatnej”. Ponosi także koszty przeprowadzenia szczepienia, gdy korzysta z usług przychodni tzw. „prywatnej”, natomiast gdy korzysta z usług przychodni mającej umowę z NFZ i posiada uprawnienia z tytułu ubezpieczenia zdrowotnego, koszty te mogą być finansowane na zasadach określonych w przepisach o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych.

U dzieci ze szczepieniami rozpoczętymi w innych krajach, należy co najmniej uzupełnić je do zakresu obowiązującego w polskim Programie Szczepień Ochronnych, odpowiednio do wieku i stanu zdrowia dziecka, co pozwoli uzyskać ochronę indywidualną i w wypadku większości szczepień tzw. odporność zbiorowiskową, w odniesieniu do  lokalnej sytuacji epidemiologicznej.

Gdzie można znaleźć informacje jakie programy szczepień realizowane są w poszczególnych krajach Europy?

Informacje o programach szczepień w krajach UE można sprawdzić na stronie internetowej Europejskiego Centrum Zapobiegania i Kontroli Chorób Zakaźnych (ECDC- European Centre for Disease Prevention and Control). 

Służy temu interaktywne narzędzie, gdzie można znaleźć wszystkie Kalendarze Szczepień, ze wskazaniem szczepień obowiązkowych i zalecanych oraz porównać programy szczepień w różnych krajach.